هژیر مشیروزیری – سینما شبکه: روزگاری که هنوز نفتی وجود نداشت، تا اصلیترین رکن تجارت و درآمد اقتصادی کشور باشد، تجارت پیشگان خرد و کلان بودند که عملا چرخ اقتصاد و معیشت کشور را افتان و خیزان به گردش در میآوردند. بازرگانی به معنای نسبتا نوین آن، یعنی صادرات و واردات نظاممند و دارای ساختار، شاید از اواسط سلسله قاجار و دوران ناصرالدین شاه پا گرفته باشد.
دورانی که پس از چندین قرن کشمکش و قشونکشی از این سوی مملکت به آنسویش، بر سر تغییر سلاطین و سلسلهها و سرگرم بودن مردم و حاکمان به جنگ قدرت، سرانجام با سفر ناصرالدین شاه به اروپا وارد مرحله جدیدی میشود. مواجهه شاه و دولتش با دنیایی که در آن سالها در اروپا بوجود آمده بود و مقایسه این وضعیت با حال و روز آن زمان ایران اولین جرقههای تحول خواهی و مدرنیته بود که گویی ایرانیان را از خوابی عمیق و چند صد ساله بیدار میکرد. اگرچه عدهای از ایرانیان حتی در زمانهای قبلتر از آن دوران نیز به دیگر کشورها سفر و یا حتی مهاجرت کرده بودند و با اتفاقات جهان رو به سوی مدرنیته آشنا شده بودند اما سفر ناصرالدین شاه به معنی نخستین مواجهه رسمی حکومت با جهان نوین فراتر از سرحدات قفقاز و عثمانی به حساب میآید که توانست منشاء تحولات و تغییراتی در بلند مدت گردد.
یکی از ثمرات این تحولات رونق تجارت با اروپا و غرب و به تبع آن توسعه ساختارمند بازرگانی و صادرات و واردات است که اولین بار توسط یکی از تاجران پر نفوذ و ثروتمند آن دوران به نام حاج محمدحسن خان اصفهانی شکل و شمایلی جدی به خود گرفت. مستند بلند “امین الضرب” ساخته و پرداخته “جمشید بیات ترک” به روایت این داستان و شکلگیری تجارت بینالمللی ایران با اروپای مدرن میپردازد.
این مستند که حاصل همت مشترک مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و اتاق بازرگانی ایران است هم پژوهشی فاخر و درخور توجه دارد و هم ساختی زیبا و دلنشین. این فیلم پرتره جذابی است که به زندگی برجستهترین بازرگان ایرانی در قرن نوزدهم، حاج محمدحسن امین الضرب، میپردازد. کسی که در دوران ناصری عهدهدار مسئولیت ضرابخانه ایران شد تا سکه و پول تولید کند و در عین حال پایهگذار بسیاری از تحولات تجاری و اقتصادی در ایران باشد.
مستند “امین الضرب” فیلمی خوش ساخت است و از خوشسلیقگی جمشید بیات ترک در تولیدش خبر میدهد. از تیتراژ ابتدایی تا به پایان فیلم، قاببندی تصاویر، تدوین، موسیقی متن، استفادهای هنرمندانه از گفتار و روایت متن و ترکیب مناسب آن با تصاویر قدیمی و جدید و ضرب آهنگ نسبتا خوب فیلم باعث میشود گذر زمان در طول مدت ۹۰ دقیقهای آن چندان به چشم مخاطب نیاید.
برای آنان که علم اقتصاد و بازرگانی و تجارت خواندهاند از یک سو و برای آنان که دغدغه تاریخ و پژوهش دارند از سوی دیگر، این مستند مرجع بسیار خوبی خواهد بود تا با تاریخچه رشد و شکلگیری بازرگانی بینالمللی ایران، روند انتقال قطب تجارت خارجی از بازار تبریز به بازار تهران، شکلگیری اولین اتاق بازرگانی ایران، نخستین کمیته نظارت بر قیمتگذاری اجناس، اولین حضور ایران در یک نمایشگاه بینالمللی بازرگانی در اروپا، نخستین جرقههای پایهگذاری نظام بانکی داخلی و بسیاری از اولینها در ساختار اقتصادی ایران آشنا شوند.
فیلم در عین حال که به سرگذشت و اقدامات حاج محمدحسن امین الضرب میپردازد روند ورود کارخانجات تولیدی به ایران، زمزمههای راه اندازی خط آهن شمال به جنوب، نقش بازرگانان و ثروتمندان در ورود مدرنیته به ایران و همراهی و همدلی آنان با روشنفکران در پدیده تجدد خواهی و مبارزه علیه استبداد را به تصویر میکشد. همزمان، تاثیر متقابل دیدگاههای منفعت جویانه تجار بازار و نگاه قدرت طلبانه اصحاب سیاست و تاثیرات این تقابل بر اوضاع و احوال مردم عادی کوچه و بازار و اتفاقات مختلف اجتماعی و سیاسی ایران عهد قاجار را به خوبی میتوان در این اثر مستند مشاهده کرد؛ از اعطای امتیازهای ویژه به دولتهای خارجی گرفته تا عزل و نصبها و مناقشات داخلی.
فیلم در نهایت نگاهی دقیق دارد بر رفاقت و همکاری گسترده و طولانی مدت بین حاج محمدحسن امینالضرب بعنوان نماد قطب بازار و سید جمالالدین اسدآبادی بعنوان نماد مبارزات ضد استبدادی. رفاقت و رابطهای که بواسطه شاه شکل میگیرد، گسترش مییابد و عمیق میشود و در نهایت موجبات قتل خود شاه و سرنگونی او را فراهم میآورد؛ آنهم بدست میرزا رضا کرمانی، کسی که هم در منزل و املاک امینالضرب زندگی و معاش میکند و هم مرید و پاکباخته سیدجمالالدین اسدآبادی است.